Miền Nam

GS Thái Công Tụng

Phần 3

10.Các thủy sản: sự cọng sinh giừa người và thiên nhiên.

Với kinh rạch, sông ngòi chằng chịt, với các loại môi trường nước ngọt, nước lợ, nước mặn, lại thêm nguồn lợi cá-tôm quan trọng từ Biển Hồ hằng năm theo mùa nước tràn xuống nên ĐBCL có một tài nguyên thiên nhiên rất phong phú về các loại thủy sản như cá, tôm, thể hiện qua nhiều ca dao như:

Chiều chiều quạ nói với diều

hoặc:

Tràm Chẹt ăn cá bỏ đầu

10.1 nguồn lợi thủy sản.

. Cá có 2 nguồn:

.nguồn tại chỗ do các giống thủy sản phát triển trong thủy vực như : cá lóc, cá rô, cá trê, cá trạch, cá chài, cá dảnh, cá mè vinh, cá tra, cá vồ, cá chép, cá cốc,  cá bông lau, cá bạc bụng

.nguồn giống thủy sản theo nước lũ từ Biển Hồ  tràn về như cá lóc, cá trê, cá rô, cá bóng, cá bông lau và đặc biệt là cá linh. Loại cá này cứ đầu mùa mưa, theo dòng nước phù sa đỏ nâu, trôi dạt xuống đồng bằng Cửu Long, nhỏ li ti và theo lũ lụt tràn vào các ruộng đồng sinh sống. Khi mùa mưa chấm dứt, nước lũ rút dần ra sông, vào tháng 11, tháng 12 âm lịch và loài cá linh cũng dạt theo lội hàng bầy trên mặt nước, khiến ngư dân có một tài nguyên phong phú vào mùa nước xuống này để làm khô, làm mắm, làm nước mắm v.v.

Ngoài bờ biển có những hải sản như cá bạc má, cá chim, cá thu, cá hồng, cá gộc là những hải sản có giá trị xuất cảng.

. tôm

Có ba nguồn tôm: tôm biển, tôm sông và tôm đồng. Các loại tôm thường gặp là tôm bạc thẻ, tôm nghệ, tôm giang, tôm sú, tôm càng xanh, tôm he v.v. và là các nguyên liệu để chế biến thành nhiều mặt hàng xuất cảng.

. ba ba tức là rùa nước ngọt; phổ biến ở Việt Nam là Trionyx sinensis. Chuyên ăn động vật (cá, động vật không xương sống ..) và đẻ trứng ở mé nước. Ba ba dễ xuất cảng vì chế biến với gia vị là món ăn ngon.

. cua và ghẹ,  nghêu sò

Cua đồng cũng là nguồn thức ăn giàu đạm . Trữ lượng nhiều nhưng việc sử dụng thuốc trừ sâu trên diện tích rộng  đã làm hư hao tài nguyên cua đồng tại nhiều nơi. Ngoài cua đồng còn có cua biển, nghêu, sò huyết .Ở Bến Tre, nghêu tập trung thành từng bãi rộng ven bờ biển; ruột nghêu dùng làm thực phẩm, vỏ nghêu dùng nung vôi bón ruộng. Rươi cũng là một loại hải sản dùng làm nước mắm, có trong các rừng cây mắm ở Thạnh Phú, Bình Đại

. ếch

 Ếch đồng (Rana tigrina ) phổ biến ở đồng ruộng rất có ích vì thịt ăn thơm ngon và đùi ếch đông lạnh dễ xuất cảng; hơn nữa bắt được các côn trùng trong ruộng .

10.2 mùa cá và  ngư cụ

 Nghề khai thác cá ở ĐBSCL kéo dài quanh năm, chủ yếu đánh bắt các loại cá đen, ngoài ra còn có những loài cá khai thác theo mùa vụ.

Hàng năm, từ mồng 5 â .l. đến hết tháng 6 â .l. là mùa nước quay (nước sông chảy mạnh hơn thường lệ), đây là mùa khai thác cá tra bột từ nguồn trên sông Cửu Long chảy xuống. Ngư cụ để vớt là đáy. 

Tháng 9 â.l. là mùa tôm càng xanh và ngư dân khai thác bằng đáy tôm, lợp , câu, lưới bao cà

Từ tháng 9 â.l. đến tháng 11 â.l. là mùa cá linh; ngư cụ đánh bắt là đáy cá linh, rùng, cào, chày

Từ tháng 12 sang tháng 3 năm sau, lúc nước cạn là mùa tát đìa. Tát đìa khai thác các loại cá đen đã lên đồng để đẻ và khi nước rút không theo xuống kịp.

Về ngư cụ khai thác có thể chia ra ngư cụ có lưới và ngư cụ không lưới.  Ngư cụ có lưới : lưới rê, lưới kéo, lưới vó, lưới cố định. Ngư cụ không lưới như nò, đăng, lợp, nơm ..

Có vài loại ngư cụ đánh bắt ở biển, nhưng cũng được sử dụng đánh bắt là đáy và cào. Đáy hiện là ngư cụ chủ yếu ở ĐBSCL: đáy cá linh, đáy tôm, đáy cá tra bột. Cào cũng vậy, có mắt rất nhỏ .

10.3 nuôi trồng thủy sản

Ngoài đánh bắt cá trong sông rạch, khuynh hướng ngày nay là nuôi cá, nuôi tôm.

Nuôi cá có thể trong ao, hồ ( nuôi cá vồ, cá tra, cá phi, cá chép ..), hoặc có thể trong bè như ở An Giang, vừa chi phí ít, vừa năng suất cao. Bè có dạng hình hộp, đặt dọc bờ  sông hoặc trên các kinh rạch lớn. Thức ăn cho cá nuôi trong bè cũng đa dạng, có khi là cá linh hoặc cá tạp, có khi là thức ăn công nghiệp. Ngành nuôi cá bè phát triển mạnh ở An Giang với hàng ngàn bè nuôi cá, năng suất trung bình mỗi bè 15-20 tấn cá .

Nuôi tôm có thể nuôi ở nước ngọt (tôm càng xanh) cũng như nuôi ở nước lợ. Trước đây, nguồn tôm tự nhiên dồi dào, việc nuôi tôm đơn giản vì chỉ cần đắp đập, làm cống lấy nước và nguồn dinh dưỡng cũng theo nước vào ao đầm theo con nước hàng tháng, giữ một thời gian rồi xổ nước thu hoạch. Nhưng nay, ngành nuôi tôm có tính cách thâm canh và khoa học hơn với ao lắng, lọc, xử lý nước để bảo đảm sạch trước khi đưa vào ao, nuôi tôm bằng thức ăn công nghiệp, tôm giống tốt..

Ven duyên hải ĐBCL, đặc biệt là  Ca Mau, Bạc Liêu hiện nay có xuất hiện nhiều loại hình nuôi tôm đa dạng sau dây :

-rừng-tôm. Nông dân lợi dụng các chỗ ngập trong rừng tràm đước để nuôi tôm, giúp bảo vệ rừng. Con tôm từng sống chung với rừng nay được thêm kỹ thuật tân tiến có thêm điều kiện sinh trưởng. Tuy nhiên, năng xuất cũng như hiệu qủa thấp vì khi gặp những trận mưa lớn, toàn bộ cây rừng trút nước xuống kênh mương, làm nhiệt độ nuớc thay đổi đột ngột và lá cây hàng ngày rơi rụng xuống kênh mương, gây ô nhiễm nguồn nước, tạo ngộ độc cho tôm. 

-lúa-tôm. Loại hình này kết hợp giữa trồng lúa và nuôi tôm và thường gặp tại các cánh đồng trũng phèn hoặc tại các vùng  mặn vào mùa khô, ngọt vào mùa mưa (vùng Đầm Dơi, Cái Nước ở Cà Mau). Mỗi năm, một vụ tôm từ tháng 1 đến tháng tư, sau đó trồng lúa vào mùa mưa. Khi thu hoạch lúa, để lại gốc rạ làm chỗ trú và tạo nguồn thức ăn nuôi tôm .

-muối-tôm : nhiều nơi có ruộng muối như Bắc Liêu, Vĩnh Lợi có kết hợp việc làm ruộng muối với nuôi tôm : mùa khô làm ruộng muối và mùa mưa trên diện tích đó nuôi tôm. 

11. Công nghệ.

Công nghệ có thể phân chia như sau:

Công nghiệp năng lượng: sản xuất điện lực (các đập thủy điện, các nhà máy nhiệt điện dùng khí đốt hoặc dầu cặn, than đá ..)

Công nghiệp luyện kim

Công nghiệp luyện kim chưa phát triển đáng kể ; tại MĐNP có nhà máy cán thép từ thép nhập và sắt thép phế thải ở Biên Hoà và Thủ Đức; tại Phú Mỹ (Bà Rịa-Vũng Tàu) có nhà máy thép lớn liên doanh với Nhật Bản.

Công nghiệp cơ khí, điện tử

Sản phẩm chính của công nghiệp này là máy móc thiết bị công nghiệp, máy động lực, máy nông nghiệp, thiết bị điện và điện tử; gần đây lại thêm các ngành lắp ráp các máy điện toán, truyền hình ..

Công nghiệp hoá chất

Ngành hoá chất bao gồm các xí nghiệp sản xuất hoá chất, phân bón, cao su và dược phẩm ; ngành này đặc biệt tăng rất mạnh trong những năm gần đây. Nhà máy phân lân ở Long Thành, các nhà máy biến chế mủ cao su ở MĐNP, các xí nghiệp chế biến dược phẩm rải rác tại Saigon, nhà máy sản xuất phân đạm ở Phú Mỹ, dùng khí đốt.

Công nghiệp sản xuất vật  liệu xây dựng như nhà máy làm gạch ở Biên Hoà, làm xi măng ở Hà Tiên và Thủ Đức.

Công nghiệp lương thực thực phẩm

Đó là những nhà máy sản xuất rượu bia, nước ngọt (Coca), nước khoáng, thuốc lá, làm đường, xay xát gạo.

Công nghiệp dệt may

Trong những năm gần đây, ngành may đã thu hút được nhiều dự án đầu tư nước ngoài nhưng nguyên liệu (sợi tổng hợp, vải may..) chủ yếu là phải dựa vào nhập cảng; ngành dệt may dựa vào vùng đông dân cư, sẵn nguồn lao động và thuận tiện cho việc xuất-nhập cảng.

MĐNP có nhiều khu kỷ nghệ, khu chế suất trong đó có nhiều xí nghiệp như nhà máy giấy, nhà máy gỗ ván ép, nhà máy cán thép, nhà máy cơ khí, nhà máy đường, nhà máy sữa đặc, sữa bột, chưa kể các cơ sở làm gạch, ngói, vật liệu xây dựng. MĐNP cũng có tiểu công nghiệp và thủ công nghiệp như làm đồ gốm, tạc tượng.

Các ngành chế biến nông sản phải kể rất nhiều lò đường thủ công, lò chế biến sắn để sản xuất ra bột; bột sắn ngoài việc dùng làm nguyên liệu cho nhiều mặt hàng kỷ nghệ có giá trị còn chế biến ra nhiều loại thực phẩm như bún, bánh tráng, bánh hủ tiếu, bột khoai, bột tapioca v.v. Công nghiệp chế biến có nhà máy sản xuất bánh phồng tôm Sa Giang, những cơ sở làm nước mắm, xay xát lúa, dường thủ công, lò gạch

12.Văn hoá miền Châu thổ Cửu Long. 

Đồng bằng này bằng phẳng với mạng lưới sông ngòi, kinh rạch ngổn ngang làm cho toàn vùng đều chịu ảnh hưởng của thủy triều hình thành những loại hình nơi  mặn, nơi  chua, nơi  cả  mặn lẫn chua, nơi  bị  ngập  lụt và phèn nặng ..

 Nông dân có vô số từ ngữ để gọi kinh rạch: ngoài các chữ thông dụng như sông, ngòi, mương, lạch, kênh, bàu, ao, hồ, v.v  còn có thêm rạch, xẻo, ngọn, rọc, lung, láng, bưng, biền, đầm, đìa, trấp, vũng, trũng, gành, xáng .

Môi trường sông nước với thủy triều lên xuống cũng có nhiều từ ngữ : ngoài chữ nước lớn (thủy triều dâng) và nước ròng (thủy triều hạ), còn có nước giựt, nước bò, nước nhảy, nước đứng, nước nằm

Cũng là người Việt di dân, cũng là văn hoá nông nghiệp, nhưng khi người Việt vào vùng đất mới sình lầy vùng đồng bằng sông Cửu Long, phải trải qua một quá trình thích ứng nên văn hoá cũng hơi biến đổi :

Người đi dao rựa dắt lưng

Ngó sông sông rộng, ngó rừng, rừng cao

Cũng là miền đồng bằng phù sa mới bồi đắp do biển cả trước kia là một vịnh, cũng có đất phù sa, đất phèn, đất mặn nhưng miền này không bị lụt lội tàn phá như châu thổ sông Hồng. Thực vậy, dòng sông Cửu Long rất dài và đã trải qua nhiều xứ duyên hà như Nam Trung Hoa, Miến Điện, Ai Lao, Kampuchea trước khi vào lãnh thổ miền Nam Việt nam; ngoài ra, nhờ Biển Hồ của Kampuchia trữ được nước lụt rất nhiều và chỉ từ từ hạ nước xuống, đem theo muôn vàn cá con về  An Giang, Đồng Tháp làm giàu thủy sản nước ngọt ở đây.

Môi sinh ngoại  cảnh như vậy  đã ảnh hưởng  dến lối  cư trú :

12.1. cảnh quan nhà cửa

Miền đồng bằng sông Cửu Long ít bị lụt nên canh tác trồng trọt cũng khác miền Bắc và cảnh quan nhà cửa cũng khác.

Trong khi châu thổ sông Hồng có nhiều đê bao bọc để trị lũ lụt từ khi lập quốc thì miền châu thổ sông Cửu Long không có đê, nhân dân chỉ trồng lúa theo nhịp nước lên xuống của nước : đó là lúa nổi thường gặp ở Châu Đốc, Long Xuyên. Nhờ Biển Hồ ở Kampuchea, nên nước vào ruộng, nước ra ruộng cũng từ từ nên những đơn vị gia đình nhỏ cũng khai thác lúa được, không cần những cộng đồng lớn.

Trong khi miền Bắc, nhân dân phải sống theo làng xã, bao bọc bởi lũy tre thì miền Nam, nhân dân sống theo kinh rạch, trải dài dọc bờ sông để tiện canh tác; nhà cửa không có hàng rào, làng không có lũy tre, không gian xã hội rộng mở khác với các mô hình làng xã tiểu nông khép kín ở châu thổ sông Hồng : lối kiến trúc này làm lỏng lẽo các giây liên lạc của dân làng với làng xã. Chợ búa cũng trải  dài  mấy cây số dọc theo kinh rạch chứ không tập trung như các chợ  miền Bắc, miền Trung .

12.2.tài nguyên

Miền Bắc đất hẹp, người đông, diện tích đất rất nhỏ và là cái nôi xuất phát dân tộc Việt Nam từ ngàn xưa. Cuộc Nam tiến của dân ta khi tiến vào đất Thủy Chân Lạp thì  chỉ  gặp  toàn là đất  úng thủy, lau sậy ngổn ngang, dưới  sông là cá sấu, cọp nước, trên bộ thì rừng ngập nước : rừng tràm, rừng đước, rừng mắm. Nói khác đi, đất không người khai phá, nên cò bay thẳng cánh : đất rộng, người thưa, hoàn toàn khác hẳn miền châu thổ sông Hồng.

Vì tài nguyên dồi dào, dân ít phấn đấu 'làm chơi ăn thiệt' nên người dân tính tình cũng chất phác và ưa phóng khoáng; trải qua nhiều thế kỷ, nông dân tự do canh tác; không có hương ước, không có công điền nhiều như miền Trung; rất ít nơi có đình làng.

12.3. nguồn gốc dân

Nguồn gốc cư dân đồng bằng Cửu Long rất đa dạng: tù đày,  đào binh hoặc là nông dân nghèo khổ miền Trung di cư vào Nam, người Hoa chống nhà Thanh ở Trung Quốc (phong trào phản Thanh, phục Minh) do chúa Nguyễn cho vào Nam khai khẩn đất hoang vào năm 1658 ở miệt Biên Hoà (Cù lao Phố), ở miệt Mỹ Tho với Dương Ngạn Địch, ở miệt Hà Tiên với  Mặc  Cửu sau này có con là Mạc Thiên Tứ  thần phục triều đình nhà Nguyễn. Văn hoá Việt nguyên thủy giao lưu, tiếp biến với văn hoá Khmer vùng Sóc Trăng, Trà Vinh  với các sóc, các phum, các chùa chiền Khmer cũng như với văn hoá người Hoa, văn hoá Chăm Hồi  Giáo ở Châu Đốc..