MÙA THU TRONG THƠ VÀ NHẠC VIỆT

Nguyễn Văn Ngưu PhD

Trong khi quét sân nhà ở thành phố Quezon, Metro Manila, Philippines sáng hôm 15 August 2019 (hay ngày 15 tháng 7 năm Kỷ Hợi âm lịch), tôi bắt đầu chợt nhận thấy cây Santol trong sân nhà tôi đã rụng nhiều lá. Điều này báo hiệu cho tôi rằng mùa thu đã về. Hằng năm mùa thu ở Việt Nam đến vào khoảng tháng 7 âm lịch (hay August) và kéo dài qua các tháng 8 và 9 âm lịch (hay các tháng September và October). Như thế, mùa thu ở Việt Nam đã về được gần một tháng rồi. Tôi chợt xôn xao nhớ đến những kỹ niệm và ký ức của tôi về mùa thu và nhất là những nét đặc biệt của mùa thu trong thơ và nhạc Việt Nam.

Bởi vì những vẻ đẹp diệu kì của mùa thu, rất nhiều nhà thơ và nhạc sĩ Việt Nam lấy mùa thu làm chủ đề và mượn mùa thu làm khung cảnh cho sáng tạo và sáng tác của họ. Do đó, trong vườn thơ và nhạc Việt Nam có rất nhiều bài thơ và bài hát về mùa thu. Dựa trên những nét đặc biệt của chúng, những bài thơ và bài hát về mùa thu có thể được xếp vào các mục khác nhau như: (1) Mùa Thu Là Mùa Dễ Thương, (2) Mùa Thu Là Mùa Của Lá Vàng Rơi, (3) Mùa Thu Là Mùa Của Nhớ Nhung, (4) Mùa Thu Là Mùa Của Nỗi Buồn, (5) Mùa Thu Là Mùa Của Tình Yêu và (6) Mùa Thu Là Mùa Quyến Rũ.

Mùa Thu Là Mùa Dễ Thương

Nhà thơ Lưu Trọng Lư diễn tã khoảng thời gian thiệt dễ thương trong năm của mùa thu qua những dòng sau trong bài thơ Tiếng Thu

Em không nghe mùa thu

Dưới trăng mờ thổn thức?

Em không nghe rạo rực

Hình ảnh kẻ chinh phu

Trong lòng người cô phụ?

Em không nghe rừng thu,

Lá thu kêu xào xạc,

Con nai vàng ngơ ngác

Tiết trời thu thường mát mẻ và bầu trời mùa thu đẹp như một bài thơ hiền hòa và thơ mộng. Sau khi từ quan, Nguyễn Khuyến về sống ở quê nhà có viết bài thơ Thu Điếu với những dòng sau:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí

Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo

Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

Cá đâu đớp động dưới chân bèo

Củng vậy, nhà thơ Tản Đà nhắc đến ngày thu với các câu thơ sau trong Muốn Làm Thằng Cuội

Có bầu có bạn can chi tủi

Cùng gió cùng mây thế mới vui

Rồi cứ mỗi năm rằm tháng tám

Tựa nhau trông xuống thế gian cười

Mùa Thu Là Mùa Của Lá Vàng Rơi

Sau mùa hè với cái nắng gay gắt, mùa thu đến đem theo những cơn gió heo may dịu dàng và những con đường tràn ngập lá vàng rơi. Qua ca khúc Mùa Thu Cho Em, nhạc sĩ Ngô Thụy Miên gửi gắm và nhắc nhở người nghe rằng khi lá vàng rơi thì mùa thu đã tới rồi.

Anh có nghe mùa thu mưa giăng lá đổ
Anh có nghe nai vàng hát khúc yêu đương
Và anh có nghe khi mùa thu tới
Mang ái ân, mang tình yêu tới
Anh có nghe hồn thu nói mình yêu nhau nhé

Những chiếc lá rực màu sắc rơi đầy trên mặt đất khi những cơn gió mùa thu đang khẽ ùa về và cố nhạc sĩ Đoàn Chuẩn gửi gắm một bức tranh sinh động về lá vàng rơi trong mùa thu qua bài hát Gửi Gió Cho Mây Ngàn Bay

Với bao tà áo xanh đây mùa thu 
Hoa lá tàn, hàng cây đứng hững hờ
Lá vàng, từng cánh rơi từng cánh
Rơi xuống âm thầm trên đất xưa

  Nhạc sĩ Cung Tiến chợt thấy nỗi buồn dâng lên khi lá vàng rơi thật buồn và ông ta đã diễn tã nổi buồn này qua bài hát Thu Vàng của mình.

Một mình đi lang thang trên đường

Buồn hiu hắt và nhớ bâng khuâng

Lòng xa xôi và sầu mênh mông

Có nghe lá vàng não nề rơi không

Mùa thu vàng tới là mùa lá vàng rơi

Và lá vàng rơi, khi tình thu vừa khơi

Nhặt lá vàng rơi, xem màu lá còn tươi

Nghe chừng đâu đây màu tê tái

Và nhà thơ Tản Đà viết về liên hệ giữa mùa thu và lá rụng qua bài thơ Gió Thu với những dòng sau.

Trận gió thu phong rụng lá vàng
Lá rơi hàng xóm, lá bay sang
Vàng bay mấy lá năm già nửa
Hờ hững ai xui thiếp phụ chàng!

Mùa Thu Là Mùa Của Nhớ Nhung

Với lá rơi ngập trời, mùa thu gợi lên niềm nhớ nhung và mong ngóng đợi chờ và do đó mùa thu là mùa của nhớ nhung, của chia tay, của những mối tình dang dở. Mùa thu đi và để lại cho con người những chia ly, những nuối tiếc sầu rơi, những ý nghĩ riêng tư man mác trong tâm hồn. Buồn Tàn Thu của cố nhạc sĩ Văn Cao là một giai điệu buồn da diết thể hiện nỗi sầu thương của một người thiếu phụ mòn mỏi chờ đợi và nhớ nhung người yêu trong mùa thu.

Ai lướt đi ngoài sương gió
Không dừng chân đến em bẽ bàng
Ôi vừa thoáng nghe em
Mơ ngày bước chân chàng
Từ từ xa đường vắng
Ðêm mùa thu chết
Nghe mùa đang rớt rơi theo lá vàng
Em ngồi đan áo
Lòng buồn vương vấn
Em thương nhớ chàng

Trong cuộc đời của mỗi người, ai rồi cũng sẽ phải đón nhận những mùa thu đến và đi qua. Mùa thu đến và đi thường để lại những cảm xúc bâng khuâng, ngậm ngùi trong mỗi con người. Qua nhạc phẩm Nhìn Những Mùa Thu Đi, cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã viết về những ngậm ngùi này.

Nhìn những mùa thu đi
Em nghe sầu lên trong nắng
Và lá rụng ngoài song
Nghe tên mình vào quên lãng
Nghe tháng ngày chết trong thu vàng

Mùa Thu Là Mùa Của Nỗi Buồn

Ngoài vẻ đẹp quyến rũ làm xao xuyến lòng người, mùa thu với ánh trăng thề và những con đường hiu quạnh cũng đem lại cái cảm giác buồn man mác trong con người. Đó là sự hoài niệm về những gì đã qua, về mối tình cũ đã chìm trong quá khứ. Mùa thu đến và đi quá đột ngột cũng giống như chuyện tình dang dở của cô gái trong ca khúc Không Còn Mùa Thu của nhạc sĩ Việt Anh.

Không còn mùa thu, trăng rơi bên thềm
Không còn lời ru, mơ trên môi mềm
Em thơ, như mùa xuân đầu, nối dài đêm sâu
Anh làm mùa thu, cho em mơ màng

Với một số người, có lẽ, mùa Thu là mùa buồn nhất trong năm bởi lẽ mùa Thu luôn có một điều gì đó khơi lên những nỗi buồn từ trong sâu thẳm của họ. Nhạc sĩ Đặng Thế Phong đã để lại giai điệu tê tái và não nề trong tâm trí người yêu nhạc Việt Nam qua ca khúc Con Thuyền Không Bến.

Đêm nay thu sang cùng heo may
Đêm nay sương lam mờ chân mây
Thuyền ai lờ lững trôi xuôi dòng
Như nhớ thương ai chùng tơ lòng

Tuy nhiên, ca khúc Giọt Mưa Thu, nhạc phẩm cuối cùng mà nhạc sĩ Đặng Thế Phong viết vào những ngày cuối của đời ông trên giường bệnh năm 1942, là ca khúc buồn nhất và hay nhất của nền tân nhạc Việt Nam.

Ngoài hiên giọt mưa thu thánh thót rơi

Trời lắng u sầu mây hắt hiu ngừng trôi

Nghe gió thoảng mơ hồ

Trong mưa thu ai khóc ai than hờ …

Vài con chim non chiêm chiếp kêu trên cành

Như nhủ trời xanh

Gió ngừng đi, mưa buồn chi

Cho cõi đời lâm ly

Hồn thu tới nơi đây gieo buồn lây

Lòng vắng muôn bề không liếp che, gió về

Ai nức nở thương, đời chân buông mau

Dương thế bao la sầu.

Mùa Thu Là Mùa Của Tình Yêu

Tuy nhiên, khi thiên nhiên, đất trời thay đổi con người cũng nên khoác lên mình một tâm hồn mới, đầy ắp yêu thương và hy vọng. Khi mùa thu đến đem theo những cơn gió heo may dịu dàng thay chỗ cho mùa hè với cái nắng gay gắt, trái tim của con người rung động và con người có nhiều yêu thương. Qua lời ca bay bổng, giai điệu ngọt ngào của ca khúc Mùa Thu Cho Em, nhạc sĩ Ngô Thụy Miên nhắc nhở người nghe rằng mùa thu mang tình yêu và ái ân đến với con người.

Anh có nghe mùa thu mưa giăng lá đổ
Anh có nghe nai vàng hát khúc yêu đương
Và anh có nghe khi mùa thu tới
Mang ái ân, mang tình yêu tới
Anh có nghe hồn thu nói mình yêu nhau nhé

Mùa Thu Là Mùa Quyến Rũ

Nhắc tới mùa thu, hầu như ai cũng hình dung ra sắc vàng của những chiếc lá rơi bên thềm, của ánh trăng khuya và cũng là màu vàng tê tái của những ký ức tươi đẹp đã qua, chìm khuất tận nơi chân trời. Những câu hát ngập tràn cảm xúc của bài hát Thu Quyến Rũ của nhạc sĩ Đoàn Chuẩn vẫn khiến bao thế hệ người yêu nhạc Việt Nam đắm chìm vào một không gian lãng mạn mỗi độ thu về.

Anh mong chờ mùa thu
Dìu thế nhân vào chốn thiên thai
Và cánh chim ngập ngừng không muốn bay
Mùa thu quyến rũ anh rồi

Tôi rời thành phố Huế thân yêu trong mùa thu năm 1966 để vô nhập học tại trường Cao Đẵng Nông Làm Súc ở Sài Gòn. Đi xa Huế và gia đình thân yêu lòng tôi buồn buồn sao đó nhưng dạo đó tôi chưa biết diễn tả ra sao. Sau này mỗi khi đọc bài thơ Em Ra Đi Mùa Thu của Phạm Trọng Cầu, tôi cảm nhận nỗi buồn và nét quyến rũ của mùa thu trong ngày chia tay của mình.

Em ra đi mùa thu

Mùa thu không trở lại

Em ra đi mùa thu

Sương mờ giăng âm u

Em ra đi mùa thu

Mùa thu không còn nữa

Đếm lá úa mùa thu

Đo sầu ngập tim tôi