19/7/2022
BỘ NÃO CON NGƯỜI THẬT KỲ DIỆU
Trần-Đăng Hồng, PhD
Phần 6. Đột quỵ và hội chứng TGA
Đột quỵ (stroke) xảy ra khi não bị thiếu hụt nguồn cung cấp máu. Máu mang oxy đến khắp cơ thể. 20% lượng máu đến não. Không có oxy, các tế bào não sẽ chết. Tùy thuộc vào khu vực bị ảnh hưởng, một người có thể gặp khó khăn khi nói, đi đứng, nhìn hoặc suy nghĩ. Đột quỵ có thể dẫn đến tổn thương não vĩnh viễn hoặc tử vong. Nếu đột quỵ do cục máu đông, có thể sử dụng thuốc làm tan cục máu đông hoặc dụng cụ lấy máu để khôi phục lưu lượng máu.
CUNG CẤP MÁU CHO NÃO
Để hiểu về đột quỵ, ta cần biết về máu lưu thông đến não. Tim bơm máu mang theo oxy đến khắp cơ thể, 20% lượng máu do tim bơm được đưa đến não qua 2 cặp đông mạch: động mạch đốt sống (vertebral arteries) và động mạch cảnh (carotid arteries). Các động mạch cảnh bên ngoài nối dài đến hai bên cổ, là nơi ta có thể bắt mạch bằng đầu ngón tay. Các động mạch cảnh bên trong phân nhánh chảy vào hộp sọ và lưu thông máu đến phần trước của não. Các động mạch đốt sống đi theo cột sống vào hộp sọ, nơi chúng kết hợp với nhau ở thân não và tạo thành động mạch nền (basilar artery) cung cấp máu cho các phần phía sau của não. Vòng tròn Willis (circle of Willis) là vòng lặp nhiều lần của các mạch máu gần đáy não kết nối các động mạch chính, lưu thông máu từ phía trước của não ra phía sau và giúp các hệ thống động mạch liên lạc với nhau.
Hình 1A. Sơ đồ lưu thông của động mạch máu tại não
Hình 1B. Đột quỵ là do ngừng đột ngột việc cung cấp máu đến não. Đông mạch não giữa thường bị tắc nghẽn nhất trong các trường hợp đột quỵ. Động mạch cảnh trong (màu xanh) cung cấp máu lưu thông ở não trước (màu xanh) và động mạch xương sống/động mạch nền (màu đỏ) cung cấp máu đến phần não sau. Hai hệ thống này nối với nhau tại Vòng Willis (vòng tròn ở não giữa, chi tiết ở hình góc ở dưới).
TÌM HIỂU ĐỘT QUỴ
Đột quỵ là hiện tượng quá trình cung cấp máu lên não bị gián đoạn đột ngột. Hầu hết các cơn đột quỵ là do một động mạch bị tắc nghẽn đột ngột (ischemic stroke - đột quỵ do thiếu máu cục bộ). Các loại đột quỵ khác là do chảy máu vào mô não khi mạch máu bị vỡ (hemorrhagic stroke - đột quỵ xuất huyết). Ảnh hưởng của đột quỵ phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng và vùng não bị tổn thương. Đột quỵ có thể gây yếu đột ngột, mất cảm giác hoặc khó nói năng, thị giác hoặc đi đứng. Vì các phần khác nhau của não kiểm soát các khu vực và chức năng khác nhau nên thường là khu vực ngay xung quanh cơn đột quỵ bị ảnh hưởng. Đột quỵ do xuất huyết có tỷ lệ tử vong cao hơn nhiều so với đột quỵ do thiếu máu cục bộ.
Đột quỵ do thiếu máu cục bộ - (phổ biến nhất - 87% trường hợp) là do tắc nghẽn một động mạch do cục máu đông (blood clot – thrombus) hoặc từ các mạch máu bị tắc do xơ cứng động mạch (atherosclerosis). Trong xơ cứng động mạch, các mảng cholesterol (mỡ trong máu) bị lắng đọng trong thành động mạch, làm thu hẹp đường kính bên trong của động mạch (Hình 1B). Khi động mạch thu hẹp, lượng máu có thể truyền đến não ít hơn và huyết áp tăng lên để đáp ứng nhu cầu của cơ thể. Thành bên trong bình thường trơn nhẵn của động mạch giờ đã trở nên thô ráp với các mảng bám, khiến các tế bào máu tích tụ và hình thành các cục máu đông (Hình 2B). Sự tích tụ cục máu đông thường xảy ra trong các mạch máu lớn của cổ và nền não.
Đột quỵ do tắc nghẽn động mạch xảy ra khi một cục máu đông vỡ ra khỏi thành động mạch, nó sẽ trở thành một cục máu đông, có thể di chuyển xa hơn theo dòng máu để chặn một động mạch nhỏ hơn. Cục máu đông thường xuất phát từ tim, nơi các bệnh khác nhau có thể tạo thành cục máu đông.
Hình 2. Các loại đột quỵ bao gồm: A) đột quỵ do thiếu máu cục bộ do sự tích tụ của các mảng xơ vữa động mạch, B) đột quỵ do tắc mạch do cục máu đông kết dính thành mảng và vỡ ra, C) đột quỵ xuất huyết do chảy máu vào khoang dưới hình nhện và D) xuất huyết trong não do vỡ mạch nhỏ do tăng huyết áp.
Đột quỵ xuất huyết - (ít phổ biến hơn - 13% trường hợp) là do vỡ hoặc rò rỉ động mạch trong hoặc xung quanh não. Nó có thể xảy ra khi một mạch máu suy yếu bị vỡ, máu trào ra vùng xung quanh. Đây được gọi là đột quỵ xuất huyết ở khoang dưới hình nhện (Hình 2 – Subarachnoid hemorrhage SAH). Chấn thương ở đầu cũng tạo đột quỵ xuất huyết.
Chảy máu trong mô não được gọi là xuất huyết trong não (Intracerebral hemorrhage - ICH). Xuất huyết chủ yếu là do tăng huyết áp (Hình 2D), có thể làm vỡ các động mạch nhỏ bên trong não.
TRIỆU CHỨNG ĐỘT QUỴ
Các triệu chứng đột quỵ có thể xảy ra đơn lẻ hoặc kết hợp và có thể kéo dài vài phút hoặc vài giờ. Nếu bạn hoặc ai đó xung quanh bạn nhận thấy một hoặc nhiều dấu hiệu đột quỵ, hãy tìm kiếm sự chăm sóc y tế ngay lập tức. Ngay cả khi các triệu chứng đột quỵ nhỏ biến mất, cũng cần biết rằng một cơn đột quỵ lớn hơn có thể xảy ra sau đó. Triệu chứng đột quỵ:
• Cảm thấy yếu đột ngột, hoặc tê ở mặt, cánh tay hoặc chân, thường ở một bên của cơ thể.
• Khó khăn nói năng, rặng từng tiếng, hoặc chậm hiểu ngôn ngữ
• Thị lực bị giảm hoặc mắt bị mờ ở một hoặc cả hai mắt
• Nhức đầu đột ngột và dữ dội
• Mất thăng bằng hoặc chóng mặt không giải thích được.
HẬU QUẢ CỦA ĐỘT QUỴ.
Sau đột quỵ, mỗi người có hậu quả khác nhau.
Người bị đột quỵ nhẹ có thể chỉ bị khuyết điểm nhỏ, chẳng hạn như yếu tay hoặc chân, trong khi người bị đột quỵ lớn hơn có thể bị liệt một bên hoặc mất khả năng nói năng. Một số chứng có thể biến mất theo thời gian bằng cách chữa bệnh và trị liệu. Quá trình hồi phục kéo dài và việc lấy lại chức năng có thể mất vài tháng hoặc vài năm. Các chuyên gia phục hồi chức năng có thể giúp thiết lập một kế hoạch điều trị và giúp bệnh nhân hiểu được nhu cầu của bệnh nhân để được hỗ trợ trong các hoạt động sống hàng ngày.
• Chứng mất ngôn ngữ (Aphasia), do tổn thương trung tâm ngôn ngữ của não, là tình trạng mất toàn bộ hoặc một phần khả năng thông hiểu hoặc xử dụng từ ngữ. Một số người hồi phục nhanh chóng và hoàn toàn khỏi chứng mất ngôn ngữ sau một cơn đột quỵ. Nếu đột quỵ nặng hơn, có thể gặp vĩnh viễn các vấn đề về ngôn ngữ và lời nói, như rặng từng tiếng, không tìm được từ ngữ diễn tả, nói ngọng, nói liệu, hay có thể không thể nói được. Có người gặp khó khăn vì không hiểu những gì người khác đang nói, hoặc gặp khó khăn với việc đọc, viết hoặc làm toán. Có người gặp khó khăn khi nói năng nhưng hiểu được người khác nói.
• Không có khả năng kiểm soát các cơ thịt (Apraxia), làm cho cơ thể cử động không được phối hợp, như đi cà khịa và bị co giật.
• Mất kiểm soát các cơ ở mặt và miệng (Dysarthria). Giọng nói bị ngọng, phát âm sai, rặng từng tiếng, miệng bị xệ, méo do cơ thịt ở mặt một bên bị yếu.
• Chứng khó nuốt khi ăn uống (Dysphagia), khiến việc ăn uống trở nên khó khăn và nguy hiểm, có thể bị nghẹn đến nghẹt thở mà chết.
• Bại liệt do mất chức năng cơ và cảm giác ở một vùng trên cơ thể.
• Bán thân bất toại (Hemiparesis) là chứng bại liệt nửa người do tình trạng cơ thịt ở một bên cơ thể bị yếu.
• Chứng mất một nửa thị lực (Hemianopia).
Đột quỵ do xuất huyết có tỷ lệ tử vong cao hơn nhiều so với đột quỵ do thiếu máu cục bộ.
Đột quỵ có thể dẫn đến tổn thương não vĩnh viễn hoặc tử vong.
Nếu bị tổn thương não vĩnh viễn bệnh nhân có thể sống trong tình trạng thực vật, nghĩa là hoàn toàn bại liệt, không còn hiểu biết, không biết nói, không kiểm soát được việc ăn uống (phải đút ống), không kiểm soát được việc đại tiện, tiểu tiện v.v.
HỘI CHỨNG TGA
Có một vài bệnh chấn thương rất kỳ lạ như Transient Global Amnesia (TGA). Đây là một bệnh rất hiếm thấy, bệnh chỉ xảy ra trong vài ba giờ đồng hồ, tối đa 24 giờ, và trong suốt thời gian này, bệnh nhân hoàn toàn mất trí nhớ ngắn hạn, những gì hiện tại đang xảy ra thì không biết, như không nhận diện được vợ con mình, không biết mình đang làm gì, ở đâu, nhưng khi hỏi về quá khứ thì nói vanh vách đúng.
Có bệnh nhân bị TGA trong lúc lái xe, không biết gì cả, nhưng vẫn lái xe như bình thường, không xảy ra tai nạn, nhưng cứ lái mà không biết đi đâu. Hay đang nấu ăn, thì vẫn nấu ăn như người bình thường, vẫn theo thứ tự công việc, như thêm thịt này, rau nọ, rồi nếm gia vị như người bình thường, nhưng đầu óc trống rổng, làm việc như một người máy.
Vì không biết hiện tại, mà chỉ nhớ dĩ vãng, nên có bệnh nhân sau khi hồi tỉnh nói là đã gặp lại cha mẹ, hay người cho là ông bà của mình, mặc dầu các người này đã chết từ lâu. Trước khi hồi tỉnh, bệnh nhân cảm nhận như mình đang đứng trên trần nhà, nhìn xuống thấy người thân đứng ngồi chung quanh một người, và khi hồi tỉnh thật sự thì đúng là có những người thân đang ngồi lo lắng cho mình.
Nguyên nhân chính xác của chứng TGA vẫn chưa được biết rõ. Tuy nhiên, một số nghiên cứu cho rằng TGA là kết quả của việc thiếu lưu lượng máu hoặc lưu lượng oxy đến não. Xúc động tâm lý cực nặng cũng dễ gây chứng TGA.
TÀI LIỆU CHÍNH
2. Peter Pressman (25/1/2020). Transient Global Amnesia Causes and Symptoms.
Đọc tiếp Phần 7. Chấn thương do tai nạn.
|
