13/7/2022
BỘ NÃO CON NGƯỜI THẬT KỲ DIỆU
Trần-Đăng Hồng, PhD
Phần 4. Não ảnh hưởng đến tiếng nói và trí nhớ
VÙNG NÃO NÀO ẢNH HƯỞNG ĐẾN TIẾNG NÓI ?
Nói chung, bán-cầu-não-bên-trái chịu trách nhiệm về ngôn ngữ và lời nói, và được gọi là “bán cầu thống trị" (Dominant hemisphere). Bán-cầu-não-bên-phải đóng một phần lớn trong việc giải thích thông tin thị giác và xử lý không gian. Ở khoảng một phần ba số người thuận tay trái, chức năng nói có thể nằm ở phía bên phải của não. Những người thuận tay trái có thể cần kiểm tra đặc biệt để xác định xem trung tâm giọng nói của họ ở bên trái hay bên phải, trước khi thực hiện bất kỳ cuộc phẫu thuật nào ở khu vực đó, bởi vì một sự nhầm lẫn có thể đưa đến hậu quả mất tiếng nói (bị câm), hay tiếng nói bị đổi khác (nói liệu, phát âm sai như vần C phát âm thành Đ).
Mất ngôn ngữ (Aphasia) là một rối loạn ngôn ngữ ảnh hưởng đến việc sản xuất giọng nói, hiểu, đọc hoặc viết, do chấn thương não - thường gặp nhất là do đột quỵ hoặc chấn thương. Loại mất ngôn ngữ phụ thuộc vào vùng não bị tổn thương.
Vùng Broca: nằm ở thùy trán bên trái (Hình 1). Nếu khu vực này bị tổn thương, người ta có thể gặp khó khăn trong việc cử động lưỡi hoặc cơ mặt để tạo ra âm thanh của lời nói. Người đó vẫn có thể đọc và hiểu ngôn ngữ nói, nhưng gặp khó khăn trong việc nói và viết (tức là hình thành các chữ cái và từ, không viết được trong các dòng) - được gọi là chứng mất ngôn ngữ của Broca (nói liệu, phát âm vần sai).
Vùng Wernicke: nằm ở thùy thái dương trái (Hình 1). Chấn thương ở khu vực này gây ra chứng mất ngôn ngữ của Wernicke. Bệnh nhân có thể nói những câu dài nhưng không có nghĩa, thêm những từ ngữ không cần thiết, và thậm chí tạo ra những từ mới. Họ có thể tạo ra âm thanh lời nói, tuy nhiên họ gặp khó khăn trong việc hiểu lời nói và do đó không nhận thức được lỗi của mình (Nói như két, không hiểu mình nói gì).
Hình 1. Vị trí vùng Wernicke ở thùy thái dương trái, và vùng Broca cũng ở thùy thái dương trái, cả 2 chi phối ngôn ngữ.
PHẦN NÀO CỦA NÃO ẢNH HƯỞNG ĐẾN TRÍ NHỚ
Bộ nhớ là một quá trình phức tạp bao gồm ba giai đoạn: (i) mã hóa (encoding - quyết định thông tin nào là quan trọng), (ii) lưu trữ (storing), và nhớ lại (recalling). Các khu vực khác nhau của não có liên quan đến các loại trí nhớ khác nhau (Hình 2). Bộ não phải chú ý và luyện tập để một sự kiện chuyển từ trí nhớ ngắn hạn sang dài hạn – thực hiện trong giai đoạn mã hóa.
Hình 2. Các cấu trúc của hệ limbic tham gia vào quá trình hình thành trí nhớ. Vỏ não trước trán lưu giữ các sự kiện gần đây trong trí nhớ ngắn hạn. Hạch hải mã có nhiệm vụ mã hóa trí nhớ dài hạn
• Trí nhớ ngắn hạn (short-term memory), còn được gọi là trí nhớ làm việc, xảy ra ở vỏ-não-trước-trán. Nó lưu trữ thông tin trong khoảng một phút và dung lượng của nó được giới hạn trong khoảng 7 vấn đề. Ví dụ, nó cho phép ta quay số điện thoại mà ai đó vừa gọi tới. Nó cũng can thiệp trong quá trình đọc, để ghi nhớ câu bạn vừa đọc, để câu tiếp theo có ý nghĩa.
• Trí nhớ dài hạn (long-term memory) được xử lý trong hạch-hải-mã của thùy thái dương và được kích hoạt khi bạn muốn ghi nhớ điều gì đó trong thời gian dài hơn. Bộ nhớ này có dung lượng nội dung và thời lượng không giới hạn. Nó chứa đựng những ký ức cá nhân cũng như các dữ kiện và số liệu.
• Bộ nhớ kỹ năng (Skill memory). Bản năng khéo léo được xử lý trong tiểu não, chuyển tiếp thông tin đến các hạch nền. Nó lưu trữ những ký ức đã học được như buộc dây giày, chơi nhạc cụ hoặc đi xe đạp, và càng về sau càng càng tích tụ nhiều, nên càng khéo léo hơn.
Chấn thương ở vùng não nào thì có ảnh hưởng đến trí nhớ quy định của vùng não đó.
Chẳng hạn, chấn thương ở vỏ não trước trán, bệnh nhân mất trí nhớ hiện tại, không nhận diện được sự vật, ngay cả không nhận diện được vợ con, tuy nhiên khi hỏi ngày sinh nhật của vợ hay con, thì nhớ vanh vách.
Ngược lại, chấn thương ở hạch hải mã của thùy thái dương thì bệnh nhân hoàn toàn không nhớ gì về quá khứ của mình, chỉ biết hiện tại mà thôi.
Việc tuần tự mất trí nhớ được dễ dàng theo dỏi nhật là ung thư ác tính, tế bào ung thư lan dần từ vùng này đến vùng khác của não, nên trí nhớ cũng từ từ mất dần, từ trí nhớ ngắn hạn đến dài hạn.
Bệnh nhân lúc đầu nhận diện được vợ con, rồi từ từ không nhận diện được, hỏi thì nhớ chuyện vừa qua, chuyện quá khứ rồi từ từ không nhớ gì cả cho đến khi hôn mê. Có người trước khi hôn mê thì mê sản, ảo giác, nói sản là có ai hay ông bà đã chết từ lâu đến rủ rê theo họ.
TÀI LIỆU CHÍNH
Đọc tiếp Phần 5. Não chi phối vấn đề tâm linh và mộng mị. |
